PRAWDA

W polskich górach jest kilka szlaków pieszych, które co roku, niezależnie od pogody, są niedostępne w okresie zimowym. Dodatkowo niektóre szlaki są zamykane w zależności od warunków atmosferycznych oraz grubości pokrywy śnieżnej.

Szlaki zamykane zimą (zawsze)

Wystarczy skupić się na naszych najwyższych górach, Tatrach, żeby znaleźć szlaki zamykane zimą [źródło-1]. Ich podsumowanie znajduje się w Tabeli 3 [źródło-15].

Weźmy pod uwagę, że zima w górach jest czymś zupełnie innym niż zima na nizinach. Nie chodzi tutaj o otwarcie dyskusji #teamurubko vs #lodowiwojownicy o to kiedy zaczyna i kończy się zima w Himalajach 😉 Raczej o uświadomienie sobie, że to co decyduje o trudności warunków zimowych, czyli śnieg i lód, wykracza w polskich górach poza ramy kalendarzowe (22 grudnia – 21 marca). Stąd słowo „zima” traktujemy dalej szerzej, jako pewien skrót myślowy, oznaczający „zimowe warunki”. 

 Wspomniane szlaki są zamykane zanim rozpoczyna się kalendarzowa zima i otwierane na długo po jej zakończeniu.

Tabela 3. Podsumowanie szlaków, które są zamykane każdorazowo w sezonie zimowym.
SzlakZamknięty odZamknięty doPasmoZobacz szlakŹródło
Dolina Pięciu Stawów Polskich – Świstówka Roztocka – Morskie Oko01.1215.05TatryMapa turystyczna[Źródło-1]
Dolina Tomanowa – Chuda Przełączka01.1215.05TatryMapa turystyczna[Źródło-1]
Przełęcz w Grzybowcu – Wyżnia Kondracka Przełęcz01.1215.05TatryMapa turystyczna[Źródło-1]
Jaskinia Mroźna31.1025.04TatryMapa turystyczna[Źródło-1]

Powyżej: Zamknięty zimą niebieski szlak pomiędzy Morskim Okiem a Doliną Pięciu Stawów Polskich, przez Świstówkę Roztocką (marzec 2019 roku).

Szlaki zamykane zimą (w zależności od warunków)

W naszych górach znajdziemy również szereg szlaków, które mogą zostać zamknięte ze względu na pojawienie się zagrożenia lawinowego. W tabeli 4 znajdują się przykłady takich szlaków [źródło-15].

Niekiedy w ich zastępstwie, wytyczne są „zimowe wersje” szlaków, omijające najbardziej zagrożony teren. Dotyczy to głównie Karkonoszy oraz Tatr, przy czym te ostatnie ze względu na swój wysokogórski charakter, wymagają wzmożonej uwagi przy przemieszczaniu się zimą. Niezależnie od tego czy wariant zimowy jest oznaczony czy też nie.

Więcej na temat lawin można przeczytać we wpisie „Lawiny śnieżne zdarzają się tylko w Tatrach” z cyklu „Prawda czy fałsz?”.

Tabela 4. Szlaki zamykane okresowo w zimie, w zależności od warunków.
SzlakPasmoKolorZobacz szlakŹródłoUwagi
Szrenicka Skała - Trzy ŚwinkiKarkonoszezielonyMapa turystyczna[źródło-3]Jest wariant zimowy
Mokre Rozdroże - Mały Śnieżny Kocioł KarkonoszeżółtyMapa turystyczna[źródło-3]Jest wariant zimowy
Mokre Rozdroże - Rozdroże pod Wielkim SzyszakiemKarkonoszezielonyMapa turystyczna[źródło-3]
Śnieżne Kotły - Obniżenie pod ŚmielcemKarkonoszeczerwonyMapa turystyczna[źródło-3]Jest wariant zimowy
Fragment przy Kopie nad MorenąKarkonoszeczerwonyMapa turystyczna[źródło-3]Jest wariant zimowy
Fragment przy schronisku SamotniaKarkonoszeniebieskiMapa turystyczna[źródło-3]Jest wariant zimowy
Schronisko Strzecha Akademicka - Kocioł Białego JaruKarkonoszeżółtyMapa turystyczna[źródło-3]Jest wariant zimowy
Schronisko Nad Łomniczką - Schronisko Dom ŚląskiKarkonoszeczerwonyMapa turystyczna[źródło-3]
Odejście Drogi Jubileuszowej - Droga JubileuszowaKarkonoszeniebieskiMapa turystyczna[źródło-3]
Perć AkademikówBeskid ŻywieckiżółtyMapa turystyczna[żródło-10]

Tatry - szlaki mające odmienny przebieg zimą

W Tatrach, oprócz wspomnianych wcześniej szlaków zamykanych okresowo, istnieje kilka miejsc gdzie TPN odradza korzystania z letniego przebiegu szlaku. W zamian wytyczony i oznaczony jest oficjalnie jego wariant zimowy. Czasem tego typu obejścia przecierają sami turyści. W takich przypadkach należy zachować ostrożność, ponieważ nie wiemy czy osoba, która szła przed nami miała wiedzę, żeby bezpiecznie torować szlak [źródło-33].

Cytując za TPN (…) Uprawianie turystyki zimowej na szlakach powyżej górnej granicy lasu może odbywać się z ewentualnym odstępstwem od ich przebiegu w najbliższej odległości zapewniającej bezpieczeństwo poruszania się. (…) [źródło-20].

Pamiętajmy, że do uprawniania zimowej turystyki w Tatrach potrzebne jest duże doświadczenie i poniekąd zakłada się, że osoby, które go nie posiadają nie powinny udawać się w partie szczytowe.

Przykładowe zimowe modyfikacje szlaków w Tatrach to:

  • Do schroniska w Dolinie Pięciu Stawów z Doliny Roztoki – zimą odradzany jest wariant zielonym szlakiem przez Siklawicę, w zamian niebieskimi tyczkami oznakowany jest wariant zimowy podejścia szlakiem czarnym (różni się w górnej części od wersji letniej) [źródło-7]. Dokładny opis przebiegu szlaku można znaleźć na stronie aktualnewarunki.pl [źródło-8].
  • Podejście na Rysy – o ile latem fragment czerwonego szlaku od Buli pod Rysami prowadzi tzw. „grzędą”, to już zimą podejście realizuje się biegnącą obok „rysą” [źródło-9].
  • Nad Czarny Staw Gąsiennicowy z Hali Gąsienicowej – ze względu na duże zagrożenie lawinami z Małego Kościelca (w takiej lawinie zginął Kasprowicz), zimą szlak prowadzi dużo „niżej” niż jego letnia wersja, schodząc do potoku [źródło-32].

Do specyficznej kategorii zmian w przebiegu szlaków zimą należą z kolei tafle tatrzańskich stawów. Przy grubej pokrywie lodowej, możliwe jest przejście (na własną odpowiedzialność) „środkiem” Morskiego Oka, Czarnego Stawu pod Rysami czy też Czarnego Stawu Gąsienicowego. 

Uwaga: W żadnym razie nie powinno się tego robić jeśli nie mamy pewności, że tafla jest odpowiednio zmrożona [źródło-34]. W razie wątpliwości informacji należy szukać w okolicznych schroniskach.

Powyżej: Zimą szlak żółty na Kasprowy Wierch z Hali Gąsienicowej prowadzi obok trasy zjazdowej (kwiecień 2019 roku).

Karkonosze - szlaki zamykane zimą warunkowo

W Karkonoszach szlaki zamykane są w zależności od warunków pogodowych oraz grubości pokrywy śnieżnej [źródło-3],[źródło-4].  

Kilka szlaków ma swoje warianty zimowe [źródło-4], przebiegające z dala od najbardziej zagrożonych lawinami obszarów.

Bieszczady - szlaki zamykane zimą warunkowo

W Bieszczadach co do zasady wszystkie szlaki są dostępne zimą (aczkolwiek tylko od świtu do zmierzchu).

Natomiast (…) Podczas wyjątkowo niekorzystnych zjawisk takich jak śnieżyce, oblodzenie szlaków, zagrożenie lawinowe, wiatrołomy lub zerwanie kładek na potokach niektóre szlaki lub ich odcinki mogą być zamknięte. (…) [źródło-5].

Beskid Żywiecki - szlaki zamykane zimą warunkowo

W Beskidzie Żywieckim dostępna jest zimą większość szlaków, za wyjątkiem szczególnie narażonych na lawiny.

Przykładowo w przypadku zagrożenia lawinowego zamykana jest Perć Akademików prowadząca na Babią Górę (informacja podawana na stronie Babiogórskiego Parku Narodowego [źródło-10]). Przy czym nie ma tu żadnego automatyzmu, o czym zdają się nie pamiętać dziennikarze, relacjonujący akcje ratownicze (przykład [źródło-11]).

Góry Stołowe - trasa na własną odpowiedzialność

Zimowe zamykanie szlaków w Górach Stołowych dotyczy właściwie tylko najwyższego szczytu, Szczelińca Wielkiego. Konkretnie jednokierunkowego, płatnego odcinka pomiędzy schroniskiem, „Słoniem” a schodami prowadzącymi do Karłowa. Przy czym sytuacja nie jest tu bynajmniej jednoznaczna.

Po pierwsze wspomniany odcinek nie jest szlakiem turystycznym, tylko ścieżką dydaktyczną / szlakiem spacerowym. Po drugie trasa turystyczna jest zamykana poza sezonem, ale możliwe jest wejście „na własną odpowiedzialność” [źródło-36]W tym przypadku słowo zamykana należy rozumieć jako „nieutrzymywana”.

Wreszcie „zimowa wersja” ma inny przebieg niż letnia – omija zejście do szczeliny Piekiełko i zamyka schody zejściowe ze Szczelińca (wrócić należy po własnych śladach przez schronisko) [źródło-37], przez co de facto ograniczona jest dostępność jedynie fragmentu trasy.  Oficjalnie ze względu na trudne warunki (lód).

Przykładowo na stronie Parku 23 października 2020 roku czytamy [źródło-35]:

(…) Trasa turystyczna na Szczelińcu Wielkim w dniu 2.11.2020 r. zostanie zmieniona na trasę przez „Afrykę”, a trasa zejściowa ze względu na niebezpieczne warunki również zostanie zamknięta. Wracamy tą samą trasą! Bardzo prosimy o nie przechodzenie przez zamknięte bramki. (…)

Natomiast 13 listopada 2020 [źródło-35]:

(…) Wszystkie szlaki turystyczne na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych są dostępne do zwiedzania. (…) Trasy turystyczne na Szczelińcu Wielkim i w labiryncie Błędnych Skał są dostępne bezpłatnie, nie jest prowadzona obsługa ruchu turystycznego, a na same trasy można wejść bez zakupu biletu. (…)

Informacje na temat zamknięcia szlaków

Naczelną zasadą planowania każdej wycieczki, w szczególności zimą, powinno być sprawdzenie warunków panujących na szlaku. Koniecznie musimy również zweryfikować czy dany szlak nie jest zamknięty!

Stosowne informacje znajdziemy na stronach:

  • Tatrzański Park Narodowy – komunikat turystyczny, który oprócz listy zamkniętych szlaków dostarcza informacji na temat aktualnych warunków oraz zagrożeń [źródło-2].
  • Karkonoski Park Narodowy – informacje znajdziemy na stronie parku [źródło-4], jest tam również interaktywna mapa pokazująca, które szlaki są aktualnie zamknięte [źródło-6].
  • Bieszczadzki Park Narodowy – aktualności na stronie parku [źródło-12].
  • Babiogórski Park Narodowy – komunikat turystyczny [źródło-10].
  • Park Narodowy Gór Stołowych – aktualności na stronie parku [źródło-35].

O ile strony tatrzańskiego i karkonoskiego parku mają uporządkowane i aktualizowane na bieżąco informacje, to pozostałe pozostawiają wiele do życzenia. Stąd warto sięgać po alternatywne kanały informacyjne, np. tworzone przez społeczność.

Przykładem niech będzie profil facebookowym „Aktualne warunki w górach” [źródło-13] oraz dedykowana strona o tej samej nazwie [źródło-14]. Mimo ogromnej pomocy należy jednakże zachować ostrożność tam gdzie podawane informacje nie są oficjalne.

Powody zamykania szlaków zimą

Zacznijmy od tego, że w mojej opinii, należy analizować to zjawisko oddzielnie dla Tatr i pozostałych polskich pasm górskich. W Karkonoszach czy okolicach Babiej Góry do zamykania szlaków dochodzi dopiero w momencie rozpoznania zagrożenia. Powód jest jasny i czytelny a zagrożenie dla ruchu turystycznego realne, więc nie z bardzo jest tu z czym dyskutować.

Dla Tatr mamy nieco odmienną sytuację. Szlaki w ich polskiej części, co do zasady, nie są zamykane na zimę ze względu na ryzyko lawin. Choć kilka z nich de facto jest, mimo, że oficjalny powód jest inny, tj. „ochrona przyrody”. Oczywiście może się zdarzyć, że wszystkie szlaki tatrzańskie są czasowo zamknięte. Dzieje się tak w wyniku ogłoszenia wysokiego stopnia zagrożenia lawinowego. 

Są to mimo wszystko zdarzenia incydentalne i ograniczone czasowo. Z pewnością innej skali niż to z czym mamy do czynienia w słowackiej części Tatr. Tam praktycznie wszystkie odcinki szlaków powyżej czynnych schronisk są zamykane i to aż od 1 listopada do 15 czerwca [źródło-16]

Należy zamykać więcej szlaków zimą?

Co pewien czas, zwykle gdy w górach zginie parę osób, mamy do czynienia ze „wzmożeniem” zwolenników zakazów. W pełnych „troski” słowach postulują oni całkowite zamknięcie polskich Tatr na okres zimowy, analogicznie jak to ma miejsce na Słowacji. Ewentualnie nałożenie dodatkowych wymogów i obostrzeń [źródło-21].

Trudno jednak uwierzyć w skuteczność takich zakazów, zarówno w kontekście ich egzekwowania jak i realnych korzyści jakie mogłyby przynieść. Argumenty przeciwko pojawiały się już wielokrotnie na blogach traktujących o górach [źródło-17], [źródło-18]. Przeciwnikiem takich rozwiązań jest również zarówno TOPR jak i TPN [źródło-19].

Mimo teoretycznie wysokich kar i konieczności pokrywania kosztów akcji ratowniczych, zakazy na Słowacji są często łamane. Widać to choćby po statystykach wypadków [źródło-31]. Wątpliwe, żeby w tej sytuacji sprawdziły się w Polsce, gdzie mamy dużo większy deficyt gór wysokich.

Odwoływanie się do słowackiego przykładu jest też błędne z innego powodu. Tamtejsze zakazy mają niechlubną genezę, sięgającą lat 80-tych XX wieku. Związaną bardziej z uszczelnianiem granic i zapewnieniem spokoju partyjnym dygnitarzom [źródło-30], niż z troską o ekosystem. Jednocześnie ciągle rozbudowywana infrastruktura narciarska u naszych południowych sąsiadów, powoduje pytania o konsekwencję działania Słowaków w tym obszarze [źródło-29].

Powyżej: Zamknięty po słowackiej stronie szlak niebieski przez Bobrowiecką Przełęcz. Ślady wskazują, że nie dla wszystkich (luty 2019 roku).

A może zamykać ich mniej?

Wśród osób kontestujących jakiekolwiek zakazy kontrowersje wzbudza argument „ekologiczny”. Ludzie czytając o ochronie przyrody tam, gdzie wszystko przykrywa (wielo)metrową warstwa śniegu, wzruszają tylko ramionami. Szczególnie w przypadku takich kuriozalnych sytuacji jak, znajdujące się w odległości kilkudziesięciu metrów, wierzchołki Rysów czy też Bystrej i Błyszcza. Jeszcze w połowie czerwca wejście na jeden jest legalne a na drugi już nie.

To oczywiście prawda, ale istnieje też szereg szlaków zamkniętych poprzez rzeczywistą troskę o przyrodę.  Część z nich niedostępna jest właśnie w okresie zimowym. Przykładowo, wspominana już, jaskinia Mroźna w Tatrach, zamykana ze względu na rozwój kolonii nietoperzy [źródło-22]. Część, dla przykładu szlaki w Karkonoszach przebiegające przez tereny Cietrzewia, zamykane są regularnie w okresie nie krótszym niż od 1 kwietnia do 31 maja [źródło-4]. Czyli… w czasie kiedy słowackie Tatry są zamknięte 😉

Pamiętajmy też, że zimą zwierzęta nie znikają w sposób magiczny z gór a spłoszenie ich pociąga za sobą dużo poważniejsze konsekwencje niż w pozostałych okresach roku. Również uprawienia turystyki zimowej z pomocą nart czy rakiet nie jest tak neutralne dla roślinności jak mogłoby się niektórym wydawać [źródło-38]. Niestety brak zrozumienia tego faktu oraz jawne lekceważenie zasad funkcjonujących na obszarach chronionych dają argumenty do zwiększania obostrzeń. Jako przykład niech posłuży zamknięcie szlaków w okolicy Doliny Pańszczycy w TPN od 13 marca 2021 roku [źródło-39].

Podnoszony jest również argument, że są u nas miejsca dużo bardziej „lawiniaste” a nikt ich nie zamyka. Tutaj za przykład niech posłuży szlak wiodący na Rysy [źródło-23]. Szacując ryzyko lawinowe na odcinku od Czarnego Stawu w górę, dobrze jest dodać jeden punkt do obowiązującego w Tatrach stopnia zagrożenia lawinowego [źródło-24].  Równie niebezpiecznych miejsc można wymienić wiele więcej.

Tylko odpowiedzmy sobie wprost – ile osób jest w stanie, w warunkach zimowych, spróbować wejść na Rysy a ile próbowałoby wejść na zamykane obecnie szlaki? Szlak przez Grzybowiec to jeden z popularniejszych wariantów dostania się na Giewont (start na łatwo dostępnej polanie Strążyskiej). Z kolei łączący Dolinę Pięciu Stawów Polskich z „asfaltówką” na Morskie Oko, szlak przez Świstówkę Roztocką, to zachęta dla tysięcy odwiedzających tamtą okolicę osób. Tych samych, które mają problem z powrotem na Palenicę Białczańską przed zmrokiem [źródło-25]. Mając na uwadze ponurą sławę żlebów które przecina szlak, w szczególności Żlebu Żandarmerii [źródło-27] czy Białego Żlebu [źródło-28], [źródło-26], nie trzeba chyba nikogo przekonywać o tym, że ryzyko jest tam bardzo duże.

Wnioski

Reasumując. Zasady obowiązujące w polskich Tatrach są, moim zdaniem, kompromisem pomiędzy potrzebą zimowej eksploracji gór przez część turystów i realną możliwością jej zablokowania a ochroną przyrody i dopuszczeniem do zbyt dużego ruchu w zagrożonych rejonach. 

Stąd prawdopodobnie brak zakazów w rejonie Rysów a jednocześnie obowiązywanie takiego zakazu na szlaku przez Świstówkę Roztocką czy też przełęcz Grzybowiec.

Można dyskutować czy taki dobór szlaków jest optymalny i czy nie powinien być z czasem rewidowany (co z Świnicą, gdzie dzięki kolejce na Kasprowy Wierch dostęp jest banalny a ryzyko spore?). Sama idea ma jednakże dające się bronić podstawy. Szczególnie w kontekście ciągle rosnącego natężenia ruchu turystycznego za którym nie podąża niestety poziom świadomości zagrożeń dla bezpieczeństwa. Zarówno własnego jak i przyrody, której ochrona jest w parku narodowym priorytetem.

W pozostałych polskich pasmach górskich kontrowersje tego typu właściwie nie występują. Przyczepić można się w zasadzie tylko Szczelińca Wielkiego, gdzie na dodatek nie mamy do czynienia stricte z szlakiem turystycznym.

Źródła i dodatkowa literatura

[źródło-1] https://tpn.pl/zwiedzaj/turystyka/turystyka-piesza
[źródło-2] https://tpn.pl/zwiedzaj#komunikat-pogodowy
[źródło-3] https://kpnmab.pl/img/images/MAPY/full_mapka_zamykane%20na%20zime.jpg
[źródło-4] https://kpnmab.pl/zamkniete-szlaki
[źródło-5] https://www.bdpn.pl/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=29&Itemid=56
[źródło-6] https://arcgis.kpnmab.pl/portal/apps/Minimalist/index.html?appid=645b8d04ba7149d4adf7590efee98994
[źródło-7] https://piecstawow.pl/home/jak-do-nas-dotrzec/
[źródło-8] http://www.aktualnewarunki.pl/zimowy-szlak-do-5-stawow/
[źródło-9] https://projektyprzygodowe.pl/rysy-zima/
[źródło-10] http://www.bgpn.pl/komunikat-turystyczny
[źródło-11] https://dziennikzachodni.pl/akcja-ratunkowa-na-babiej-gorze-turystka-spanikowala-na-zamknietej-perci-akademikow/ar/c1-15362617
[źródło-12] https://www.bdpn.pl/
[źródło-13] https://www.facebook.com/warunki/
[źródło-14] http://www.aktualnewarunki.pl/
[źródło-15]: https://mapa-turystyczna.pl/
[źródło-16] https://portaltatrzanski.pl/slowacja/szlaki-na-slowacji-zamkniete-na-zime,309
[źródło-17] http://www.wiecznatulaczka.pl/rzecz-glupich-pomyslach-czyli-zamykaniu-szlakow-tatrach-platnych-akcjach-ratowniczych/
[źródło-18] https://zieloniwpodrozy.pl/zamknijmy-szlaki-w-tatrach-na-zime/
[źródło-19] https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C456686%2Ctopr-i-tpn-przeciw-zamykaniu-szlakow-zima-chca-edukacji-turystycznej.html
[źródło-20] https://tpn.pl/zwiedzaj/bezpieczenstwo/zima-w-tatrach-moj-pierwszt-raz
[źródło-21] https://natemat.pl/167319,nie-da-sie-zamknac-tatr-to-niewykonalne-a-nawet-gdyby-to-nie-zna-pani-mentalnosci-polakow-kto-by-sluchal-tego-zakazu
[źródło-22] https://portaltatrzanski.pl/search/jaskinia-mrozna,141
[źródło-23] https://krakow.tvp.pl/41099384/naczelnik-topr-rysy-sa-szczegolnie-narazone-na-lawiny
[źródło-24] https://polskatimes.pl/tatry-zima-coraz-bardziej-modne-coraz-latwiej-o-wypadki-gdzie-jest-najbardziej-niebezpiecznie-jak-sie-przygotowac/ar/c7-14774690
[źródło-25] https://tvn24.pl/polska/tatry-turysci-poszli-nad-morskie-oko-poprosili-ratownikow-o-pomoc-ra801575-2577328
[źródło-26] http://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-a619cad4-fc8b-4855-a6b1-6678d85ff754/c/Lempa_Kaczka_Raczkowska.pdf
[źródło-27] https://podroze.onet.pl/polska/malopolskie/lawiny-w-zlebie-zandarmerii-na-drodze-do-morskiego-oka/8p2v5pj
[źródło-28] https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82y_%C5%BBleb_(Dolina_Rybiego_Potoku)
[źródło-29] http://www.tur-info.pl/p/ak_id,7141,,slowacja,tatry,miedzynarodowa_unia_ochrony_przyrody,iucn,degradacja,niszczenie.html
[źródło-30] http://www.wiecznatulaczka.pl/tatry-bielskie-opis-szlaku/
[źródło-31] https://8a.pl/8academy/bezpieczenstwo-w-gorach-tatry-zima/
[źródło-32] https://www.rudazwyboru.pl/2016/02/atwe-szlaki-zimowe-w-tatrach-polskich.html
[źródło-33] https://portaltatrzanski.pl/porady/sztuka-przetrwania/tatry-w-zimie-poradnik-turysty-czesc-iii,1734
[źródło-34] https://krakow.wyborcza.pl/krakow/7,44425,22940480,spacery-po-zamarznietym-morskim-oku-czy-to-bezpieczne.html
[źródło-35] https://www.pngs.com.pl/
[źródło-36] https://www.pngs.com.pl/pl/turystyka/turystfaq.html
[źródło-37] http://naszczelincu.pl/labirynt-skalny/
[źródło-38] https://tpn.pl/zwiedzaj/narciarstwo/turystyka-zimowa-a-przyroda
[źródło-39] https://twitter.com/Tatrzanski_PN/status/1370347964154134528

Wpis przejrzany i aktualny na dzień: 2021-03-21. Wszystkie zdjęcia wykonane przez autora wpisu.

Zdjęcie tytułowe: Widok w stronę Mogielicy z okolic Jaworzyny, na żółtym szlaku w Gorcach (marzec 2018 roku).